شاهنامه شاه تهماسب در قرن 10 قمری و 15 میلادی در زمان شاه اسماعیل اول در کارگاه سلطنتی تبریز به تصویر درآمد و برای تکمیل آن 20 سال زحمت کشیدند.این شاهنامه از آن رو که مورد حمایت شاه تهماسب بود به شاهنامه تهماسبی معروف شد و دارای بیش از 250 نگاره میباشد.
در این پست هدف ما بررسی چندین نگاره از این مخزن گرانبها میباشد.در واقع این شاهنامه از آن رو مورد اهمیت است که نقطه اوج هنر نگارگری و نقاشی ایرانی پس از اسلام محسوب میشود.با ظهور اسلام نگارگری و مجسمه سازی در ایران به حاشیه رانده شد اما با حمایت شاهان صفوی از هنر زمینه برای رشد نگارگری ایرانی فراهم شد اما در واقع به دلیل سختگیری علمای شیعه و نابسامانی های سیاسی این روند برگشت و دوباره ایران به «کشوری بی رونق» تبدیل شد و هنرمندان تنها در مساجد و معماری توانستند مجال عرض اندام بیابند.
هنرمندانی که این اثر را به وجود آوردند بیشتر از شاگردان کمال الدین بهزاد بودند.اسامی عده ای از هنرمندان بدین قرار است:میر مصور-میر سید علی-آقا میرک-میرزاعلی-دوست محمد و… که سرپرستی این گروه در ابتدا با سلطان محمد یکی از نگارگران برجسته بود.
قیمت یکی از برگهای این شاهنامه در سال 2006 به قیمت 1.7 میلیون دلار فروخته شد.و در حال حاضر بخش اعظم برگهای آن در ایران(حدود 118 برگ)و در مخزن موزه هنرهای معاصر است و بخش بزرگ دیگری از این شاهنامه در موزه متروپولتین نیویورک است.
به طور کلی بحث و بررسی همچین اثر سترگی در یک پست میسر نمیباشد ضمن اینکه این شاهنامه مخصوصا برگهای آخر آن که با کم شدن حمایتها و فشار بر هنرمندان همراه بود سرشار از نمادهای مختلفی است که توضیح آنها میتواند یک کتاب قطور را در پی داشته باشد.
اما بدیهی ترین نمادهای آن که از خود اشعار بدست میاید همان ظلم ستیزی و مقابله با ظالم میباشد.جالب است این فشار مضاعف که بر هنرمندان آمد نظیر تنگنایی که داوینچی با آن درگیر بود باعث ایجاد» نقاشی هایی با مضمون دینی اما در نقد دین و قدرتمداران دینی» شد..ای کاش مجالی بوجود بیاید برای روشن کردن این نمادهای بکر.
نکته دیگر در نقاشیهای این اثر علاوه بر معنی اصلی اشاره به تاریخ معاصر همان زمان است مثلا در تصویر پیشکش هدایای شاه هند به انوشیروان منظور نقاش نشان دادن ملاقات همایون امپراتور هند با شاه تهماسب اول است .
پس از این مقدمه نسبتا مفصل به بررسی چند اثر میپردازیم:(توصیه میشود که نقاشی را در یک پنجره جدید باز کنید و همزمان به مطالعه بپردازید)
اثر اول نبرد هوشنگ با دیو سیاه است.hushang_slays_the_black_demon_from_the_shah_nama_ph42
Hushang Slays the Black Demon
Illumination to the «Shah-nama» (Book of kings) by Firdawsi, copied for Shah Tahmasp, Tabriz, ca. 1522-1530. The miniature is attributed to Sultan-Muhammad.
הערות From: S. C. Welch, Persian Painting, p. 40, pl. 4
Original: 47.3 x 17 cm.
New York, Metropolitan Museum of Art
این اثر احتمالا مربوط به شاهنامه شاهی است .به هر حال مطمئن نیستم.چون توضیحات انگلیسی آن کمی گنگ است.متاسفانه اثری با کیفیت بهتر نتوانستم پیدا کنم.برای همین بررسی بعضی از بخشهای تصویر با توجه به نامعلوم بودن آن ممکن نشد…اما آنچه در این تصویر میبینید هوشنگ و دیو سیاه در مرکز نقاشی است که هوشنگ با حالتی پیروزمندانه بر روی دیو سیاه قرار دارد و کیومرث پدر بزرگ هوشنگ بر روی اسب نظاره گر این جنگ است..در سمت راست ایرانیان و در سمت چپ دیوان را میبنید که در حال فرار هستند.حیواناتی نظیر سگ و شیر به کمک ایرانیان آمده اند و پریان بر بالای آنها در حال پرواز هستند.در سمت راست و بالای تصویر سروش یا سپند مینو را میبیند که فرشته ی پیغام رسان اهورا یا خداوند است.
خلاصه داستان به این صورت است که سیامک پدر هوشنگ به جنگ دیو سیاه میرود اما دیو سیاه او را میکشد و هوشنگ پسر سیامک برای انتقام خون پدر به جنگ دیو سیاه رفته است.
آنچه در این تابلو میبینید نبرد میان خیر و شر است.شیر و پلنگ و حیوانات و پریان جزو لشکریان هوشنگ به حساب میایند و نماد پاکی و طبیعت دوستی ایرانیان هستند.دیوان بدون لباس و با حالتی شیطانی تصویر شده اند که نشان دهنده عقب بودن آنها از تمدن میباشد.
از طرفی آنچه میخواستم بگویم که این آثار با توجه به فشاری که دین بر روی هنرمندان گذاشته بود میتواند نوعی انتقاد از دین هم به حساب بیاید نمادهای واضحی است که در این اثر میبینم.
ایرانیان همواره در طول تاریخ از اشغال کننده گان سرزمین خود به عنوان دیو نام برده اند.از طرفی دین اسلام در آن زمان با توجه به شعار عباسیان که جامعه سیاه بود به دین سیاه و ایرانیانی که اسلام نیاورده بودند و بر علیه آن مبارزه میکردند به سپید معروف بودند.نبرد با دیو سیاه با توجه به حضور نمادهای زرتشتی از جمله سپند مینو میتواند نمادی از جنگهای آیینی باشد.در واقع هنرمند با زیرکی تمام مخالفت خود را با دینی که راه را بر او بسته ابراز کرده است.
نگاره ی دیگری که به بررسی آن میپردازیم نگاره ی مربوط به کابوس دیدن ضحاک میباشد.
hb_1970.301.4
Zahhak Is Told His Fate: From the Shahnama (Book of Kings) of Shah Tahmasp, ca. 1520–25
Iran, Tabriz
Colors, ink, silver, and gold on paper
18 1/2 x 12 9/16 in. (47 x 31.9 cm)
Gift of Arthur A. Houghton Jr., 1970 (1970.301.4)

خلاصه داستان به این صورت است که ضحاک ماردوش پس از ظلم وستم فراوان شبی خواب 3 مرد را میبیند که کوچکترین آنها دست و پای او را میبندد و و او را به کوه دماوند میبرد و به بند میکشد.در بعضی از منابع از جمله سایت موزه متروپولیتین ضحاک را عرب و اشغالگر ایران معرفی کرده.. اما نویسنده وبلاگ شهر براز به درستی نشان میدهد که ضحاک عرب نبوده است اما از همان نژاد و سامی بوده و احتمالا یکی از پادشاهان آشور وکلده و سرزمینهای غرب ایران بوده است.ضحاک به عنوان یک موجود 3 سر و 3 پوز و 6 چشم نمادی از خونخواری و ظلم به حساب میاید.
این تابلو نشان دهنده ی صحنه ای است که معبران خواب ضحاک را تعبیر کردند و او از شدت وحشت از هوش رفت.
hb_1970.301.4_av1
نماد مار معانی مختلفی دارد اما در اینجا مار از آنجا که زهر کشنده دارد پس در اینجا هم نماد مرگ و نابودی است.نکته جالب در استفاده از این نماد آن است که مار هنگامی که به صورت جفت به کار میرود نماد اتحاد 2 خصلت متضاد میباشد که باهم به قدرتی بی حد رسیده اند.اینکه فردوسی در این مورد چه منظوری داشته باید مطالعات بیشتری داشت که در توان من نیست.
ضمن اینکه باید اعتراف کنم نمادهای خاصی در این اثر به کار رفته که برایم نامفهوم است و یا درباره آنها تردید دارم..مثلا عصای بلند قرمز رنگی که دست حضار نزدیک به شاه است آیا همان نشان عصای شاهان صفویه است؟و یا دست سیاه یکی از معبران که در تصویر آخر میبینیم چیست؟آیا نشان دهنده خیانت بین اطرافیان ضحاک است؟و سوالهای زیاد دیگری که برای شما هم پیش میاید…
منابع:
مقاله خسرو ناقد در باب اسطوره ها در آیینه هنرهای تجسمی
مقاله کریم امامی در باب شاهنامه
مقاله دکتر علی میرفطروس درباب اندیشه های صائب
http://fa.wikipedia.org/wiki/ضحاک
http://shahrbaraz.blogspot.com/
http://deathiniran.nielsonpi.com/
http://bss.sfsu.edu/meis/TeachingMaterials/islamic-art.html
http://www.spongobongo.com/Islamic_Art/
Persian_Painting/Leaf_of_Shahnama_of_Shah_Tahmasp_by_Aqa_Mirak.htm
http://www.brynmawr.edu/collections/nehgradintern/iranica/preservessay.htm
http://www.metmuseum.org/toah/hd/shnm/ho_1970.301.4.htm
http://www.metmuseum.org/toah/hd/shnm/hd_shnm.htm
http://graphicrey.blogsky.com/1387/08/08/post-9/